Του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου
Ιστορικού
Είναι ξεκάθαρη εδώ και πολλά χρόνια η σχέση του Ναπολέοντα Ζέρβα με την Βρετανική πλευρά. Άλλωστε, σαν φανατικός αγγλόφιλος φυλακίστηκε από τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη λίγες μέρες πριν την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα. Στους Βρετανούς απευθύνθηκε ήδη από τον Φεβρουάριο του 1941, για τη δημιουργία αντάρτικου στρατού. Υπομνήματα προς τον Άγγλο Ναύαρχο Τέρλ, συναντήσεις με τον Άντονυ Ήντεν, καθορίζουν όλο το σκηνικό των ταραγμένων εκείνων ημερών. Υπήρξε πληροφοριοδότης των συμμάχων, σχετικά με την ύπαρξη γερμανόφιλων στην πολιτική και στρατιωτική ζωή της Ελλάδας. "Πάσχω από ανίατην αγάπη για την Αγγλία" έγραψε κάποτε ο Στρατηγός. Για τον λόγο αυτό οι αντίπαλοί του τον κατηγόρησαν σαν "μισθοφόρο" των Εγγλέζων, σαν πειθήνιο όργανο την βρετανικής πολιτικής στα ελληνικά βουνά. Γεγονός υπήρξε πάντως ότι ο Ζέρβας βασίστηκε εξ' ολοκλήρου στη συμμαχική βοήθεια. Χωρίς την βοήθεια των Βρετανών σε χρυσό, οπλισμό, πυρομαχικά, ιατροφαρμακευτικό υλικό, δύσκολα θα έφτιαχνε την Ελεύθερη Ορεινή Ελλάδα του. Βέβαια, αυτό ισχύει για όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις και βεβαίως για το αντίπαλον δέος των ΕΟΕΑ, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να αναλύσει τη σχέση του αρχηγού του ΕΔΕΣ με τα μέλη της Συμμαχικής Αποστολής. Σε άλλο αντίστοιχο άρθρο, που αναφέραμε τη σχέση Άρη Βελουχιώτη - Βρετανών, είδαμε την άποψη των συμμάχων για τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ. Η διαφορά στη σχέση Βρετανών με τους αρχηγούς των δύο μεγαλύτερων αντιστασιακών οργανώσεων, έγκειται αρχικά τουλάχιστον σε αποκλειστικά στρατιωτικούς λόγους. Ο Ζέρβας αποσκοπούσε πρωτίστως σε αντάρτικο πολεμικό αγώνα, αντιθέτως ο ΕΛΑΣ από την πρώτη στιγμή έθεσε σαν προτεραιότητα την αφομοίωση ή εξουδετέρωση των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων, χωρίς πάντως να εγκαταλείψει ολοκληρωτικά τον πόλεμο κατά των κατακτητών. Κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γίνει αρεστό από τα μέλη της Συμμαχικής αποστολής, όπως γίνεται αντιληπτό. Διατυπώνεται ξεκάθαρα η αντίληψη των μελών της Αποστολής, δια χειρός Ουίλιαμ Τζόρνταν: "Ο Ζέρβας ήτανε στρατιώτης που πολεμούσε φανερά για να δοξάση τη χώρα του και να βοηθήση τους συμμάχους της στις μαύρες τους ώρες και όχι πολιτικός αγύρτης που επεδίωκε να εκμεταλλευτή τη δυστυχία ενός ηρωικού Λαού για να τον εξαπατήση και να του καθήση στο σβέρκο". Η πρώτη επαφή μεταξύ Ζέρβα-Βρετανών, στα βουνά, πραγματοποιείται μέσα Νοεμβρίου 1943. Ο Έντυ Μάγιερς, αρχηγός τότε της Αποστολής, αναφέρει στο βιβλίο του ότι εξαρχής εντυπωσιάστηκε από την προσωπικότητα του Στρατηγού, καθώς και από την άμεση ανταπόκρισή του να ηγηθεί στην επιχείρηση Χάρλινγκ. Η συμπεριφορά του Ζέρβα σε συνδυασμό μ' αυτή του Άρη, προκάλεσε εξ αρχής αίσθηση στους Βρετανούς.
Είναι γεγονός, ωστόσο, ότι ο Ζέρβας είχε ταυτίσει τα συμφέροντα της Ελλάδας μ' αυτά της Βρετανίας, σε μεγάλο βαθμό. Όπως βεβαίως και τα προσωπικά του συμφέροντα. Ο Ντέϊβιντ Ουάλλας σε έκθεσή του προς το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής έγραψε σχετικά μ' αυτό: "η μόνη απόλυτα σοβαρή πλευρά της πολιτικής του είναι, προφανώς, η ειλικρινής του πεποίθηση ότι το μέλλον και τα συμφέροντα της Ελλάδος συνδέονται άρρηκτα με τη Μεγάλη Βρετανία και ό,τι, συνεπώς, η φιλία και η συνεργασία μαζί της πρέπει να προηγούνται κάθε άλλης βλέψης". Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από άλλες πηγές. Ο Μάγιερς αναφερόμενος στην υπογραφή του Συμφώνου Κοινού Αρχηγείου Ανταρτών στο Περτούλι, τον Ιούλιο του '43, γράφει τον διάλογο που είχε με τον Ζέρβα: "Εντάξει, αγαπητέ μου ταξίαρχε Έντυ", είπε, "είμαι μεγαλύτερος από σένα και νομίζω πως ξέρω τί είναι καλύτερο για την Ελλάδα. Πιστεύω ότι αυτό που κάνετε τώρα είναι κακό για τη χώρα μου. Αντιλαμβάνομαι ωστόσο ότι εσύ εκτελείς απλώς διαταγές. Σε θαυμάζω σαν στρατιώτη και σαν στρατιώτης κι εγώ θα υπακούσω στον αντιπρόσωπο του Αρχηγού των Συμμαχικών Δυνάμεων της Μέσης Ανατολής". Η απάντηση αυτή του Ζέρβα είναι κατατοπιστική και ξεκάθαρη. Ο ίδιος πάντα συμβουλευόταν τόσο τα μέλη της αποστολής, όσο και το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, πριν προβεί σε οποιαδήποτε ενέργειά του. Πολλές φορές μάλιστα, ακόμα και όταν διαφωνούσε, όπως παραπάνω. Ο Κρίς Γουντχάουζ έχει γράψει: "Ο Ζέρβας είχε φανεί πολλές φορές πρόθυμος να προσαρμοσθεί στην επιθυμία των Άγγλων, γεγονός που του στοίχισε πολλές από τις κατοπινές του ατυχίες". Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η επιστολή του Ζέρβα στον Βασιλιά. Τον Μάρτιο του 1943, οι Βρετανοί ουσιαστικά έδωσαν τελεσίγραφο στον Ζέρβα, να αλλάξει την πολιτική στάση του έναντι του Βασιλέως, με αντάλλαγμα την συνέχιση παροχής βοήθειας σε πυρομαχικά κλπ. Υπάρχουν επίσημες βρετανικές πηγές που κάνουν λόγο για αναγκαστική μεταστροφή του Ζέρβα, παρά τη βαθύτερη θέλησή του και τονίζουν ότι ευχαρίστως ο Ζέρβας θα γύριζε στην αντιμοναρχική θέση του, αν οι σύμμαχοι αποφάσιζαν αλλαγή πολιτικής.
Βέβαια, η σχέση του Ζέρβα με το Κάιρο δεν ήταν καλή. Αντιθέτως, ήταν αμφιλεγόμενη. Και αυτό έχει να κάνει με την αλλοπρόσαλλη βρετανική πολιτική. Οι Βρετανοί που βρίσκονταν στα ελληνικά βουνά γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα. Είχαν σε εκτίμηση τον Ζέρβα και τον ΕΔΕΣ, γιατί πολεμούσε τους κατακτητές, σύμφωνα με τις διαταγές του ΣΜΑ, όπως όφειλε. Στη Μέση Ανατολή όμως, οι Βρετανοί έκαναν περισσότερο πολιτική παρά πόλεμο. Υπήρχαν και πράκτορες που συμπαθούσαν το κομμουνιστικό αντάρτικο, όπως ο ταγματάρχης Τζέιμς Κλούγκμαν, ο οποίος ήταν τότε και στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Μεγάλης Βρετανίας. Άλλωστε και η προπαγάνδα του ΕΑΜ, μέσω του Τύπου, έδινε τις "πληροφορίες" που εξυπηρετούσαν το ίδιο και που εύκολα γίνονταν αποδεκτές από τους συμπαθούντες του, στο Κάιρο. Πολλά μπορούν να γραφούν για την αμφιλεγόμενη πολιτική των Άγγλων την περίοδο 1943-1944. Ωστόσο, αυτό το άρθρο εστιάζει περισσότερο στη σχέση των μελών της Συμμαχικής αποστολής με τον Ζέρβα στα βουνά. Η καχυποψία και τα παράπονα του Ζέρβα, για αυτή την περίοδο, έναντι της ακολουθητέας βρετανικής πολιτικής γινότανε φανερή τόσο στον Μάγιερς όσο και στον Γουντχάουζ αργότερα. Από την άνοιξη του 1943 ξεκίνησε και φούντωσε κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Η κορύφωσή της, ωστόσο ήρθε τον Ιανουάριο του 1944. Είναι έκδηλη η δυσφορία του Ζέρβα για την συμπεριφορά των Βρετανών. Ούτε πυρομαχικά του έδιναν, ενώ γνώριζαν το διμέτωπο, ούτε φαίνονταν να τον εμπιστεύονται. Η πολιτική τους ίσως ήταν προαποφασισμένη. Στο ημερολόγιο του γράφει την 9η Ιανουαρίου: "Το Κάιρο μου τηλεγραφεί ότι δεν μπορεί να μου στείλη παρά πάνω από 4.1/2 αεροπλάνα και ότι τα πυρομαχικά δεν στέλλονται διά να χρησιμοποιούνται εναντίον του ΕΑΜ. Επ' αυτού απήντησεν έξω από τα δόντια ο Τόμ, απαντών και εγώ ότι συμφωνώ με τον Τόμ. Είναι ανεξήγητη η διαγωγή των ανθρώπων αυτών. Πρώτα μου ζητούν να ανακαταλάβω τας περιοχάς Φιλιατών και Πωγωνίου, Κονίτσης, Ζαγορίου, Μετσόβου και Τζουμέρκων μέχρι του Αχελώου και ύστερα μου λένε να μη συνεχίσω τον πόλεμο. Τι διαβολάνθρωποι είναι τέλος πάντων".
Εξαιρετικής σημασίας ωστόσο, είναι μία επιστολή του έστειλε το 1947, ο Αμερικανός ταγματάρχης Ουάϊνς, ο οποίος αποτέλεσε τον αρχηγό της Αμερικανικής αποστολής. Η επιστολή αυτή, δημοσιεύθηκε αυτούσια στην εφημερίδα Εθνική Φλόγα, την Δευτέρα, 13 Οκτωβρίου 1947. Σε έρευνά μου στο αρχείο του Πανελλήνιου Συνδέσμου Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ, Ναπολέοντα Ζέρβα, βρήκα αντίτυπο της εφημερίδας. Το εν λόγω άρθρο έγραφε: "ΕΥΤΥΧΩΣ... ΟΛΟΙ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΟΡΤΕΡ. Ένα γράμμα προς το Στρατηγό. Ντάλλας, Τέξας, 28/9/'47. Αγαπητέ Στρατηγέ, ο καλός μου φίλος Βίκτωρ Σίμος, που γύρισε πριν λίγες μέρες στο Ντάλλας από τας Αθήνας μου αφηγήθηκε την πρόσφατη συνομιλία του μαζί σας. Δεν μπορείτε να φανταστείτε, Στρατηγέ μου, με πόση χαρά άκουσα, επιτέλους νέα σας από πρόσωπο που σας είδε. Τι κρίμα να μην είμαι κι εγώ στας Αθήνας για να έχω την ευχαρίστηση να σας δώ και μιλήσω μαζί σας! Κοντεύουν να κλείσουν τρία χρόνια από τότε που έφυγα από την Ελλάδα, όπου έζησα τόσους αγώνες και τόσες δόξες στο πλευρό σας. Ωστόσο σ' όλο αυτό το διάστημα από το Δεκέμβριο του 1944 δεν έπαψα ούτε στιγμή να ενδιαφέρομαι για κάθε τι που αφορούσε την Ελλάδα και να θυμούμαι την κοινή μας προσπάθεια για τη νίκη. Προ παντός δεν μπορώ να ξεχάσω τις αληθινά προφητικές σας προβλέψεις για την εξέλιξη των γεγονότων στη χώρα σας μετά την απελευθέρωση. Νομίζω πως σας ακούω ακόμα, στο Γενικό Αρχηγείο σας στην Ήπειρο, εννιά ακριβώς μήνες πριν οι ερυθροί αιματοκυλήσουν την Αθήνα, να προλέγετε ότι ακριβώς αργότερα συνέβη. Δυστυχώς τότε ούτε η Κυβέρνησή μου, ούτε κ Κυβέρνηση του Κρίς Γουντχάουζ θελήσανε να πιστέψουνε τις προειδοποιήσεις μας και ακούοντας τη φωνή σας να προλάβουν την συμφορά. Παρακολούθησα, γεμάτος ενδιαφέρον και προσδοκία την πρόσφατη προσπάθειά σας, να καθαρίσετε την Ελλάδα από τους Κομμουνιστές ληστές και φονιάδες. Οι επιτυχίες σας, μου προξενήσανε ζωηρή ικανοποίηση και λυπούμαι που η κυβερνητική μεταβολή ανέκοψε τη σωτήρια εκστρατεία σας. Ας ελπίσουμε πως σύντομα νέες εξελίξεις θα σας επιτρέψουν να ολοκληρώσετε το έργο που με τόσο θάρρος έχετε αναλάβει. Σαν Αμεικανός είμαι φυσικά δημοκράτης. Δεν είμαι όμως τόσο τυφλωμένος από προκαταλήψεις για να μην βλέπω ότι για να σωθή η Δημοκρατία στην Ελλάδα και για να σωθή η Ελλάς από το πολιτικό και οικονομικό χάος χρειάζονται γερά χέρια και γενναίες ψυχές στο πηδάλιο. Έχω συχνά νέα από τον Κρίς Γουντχάουζ, που βρισκόταν την τελευταία φορά που μου έγραψε στη Β. Ιρλανδία. Θυμούμαι συχνά την τελετή επάνω στα ηρωϊκά βουνά, όταν σας απονεμήθηκαν τα διάσημα του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Πόσο υπερήφανος είμαι που παρευρέθηκα στην τελετή εκείνη. Και είμαι εξ ίσου υπερήφανος που έγινα και εγώ, πριν λίγους μήνες, βαθμούχος του ίδιου Τάγματος. Διαβιβάστε, παρακαλώ, τους θερμούς χαιρετισμούς μου στο γενναίο και πιστό σύντροφό μας συνταγματάρχη Νικολόπουλο και εσείς, Στρατηγέ μου, δεχτήτε τις πιο θερμές ευχές μου για τη Νίκη. Πιστότατα δικός σας, Τ.Κ. Ουάϊνς".
Μετά την απελευθέρωση ωστόσο, τόσο η Κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου όσο και η πολιτική της Αγγλίας δεν φέρθηκε με την πρέπουσα συμπεριφορά έναντι του Ναπολέοντα Ζέρβα και των συναγωνιστών του. Ο Διονύσης Χαριτόπουλος έγραψε: "Οι Βρετανοί είναι ψυχροί υπολογιστές. Δίνουν για να πάρουν. Και όταν πια δεν χρειάζονται ούτε τον Ζέρβα, θα τον εγκαταλείψουν δίχως πολλές εξηγήσεις και δεν θα διστάσουν να τον διαβάλουν". Η αναγνώριση όμως των Βρετανών συμπολεμιστών του στα βουνά είναι ξεκάθαρη. Κλείνοντας νομίζω ότι ο Ουίλιαμ Τζόρνταν μέσα σε δύο μόλις γραμμές περιέγραψε τον Ζέρβα, όπως τον έζησε στα ηπειρώτικα βουνά: "Γενναίος και ακούραστος μαχητής, πίστευε πως ο ένοπλος αγώνας εναντίον των κατακτητών αποτελούσε ανάγκη ζωτική για την Πατρίδα του".
* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην "Ελεύθερη Ώρα" στις 8.1.2022.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου