Κριτική του Ι. Δασκαρόλη για το βιβλίο "Στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας, ιστορική βιογραφία 1891-1957", εκδόσεις Πελασγός

 

Γράφει στα Θέματα Ελληνικής Ιστορίας ο Ιωάννης Δασκαρόλης

Η νέα βιογραφία του Ναπολέοντα Ζέρβα από τον Γιάννη Αθανασόπουλο είναι ένα βιβλίο που περιμέναμε καιρό. Ο Αθανασόπουλος έχει ήδη στο ενεργητικό του μια σειρά από μελέτες για την Κατοχή, τον Ναπολέοντα Ζέρβα και την δράση του ΕΔΕΣ, αρθρογραφεί τα τελευταία χρόνια στον ιστότοπο istorikaxronika.gr κυρίως για ζητήματα που αφορούν την Εθνική Αντίσταση και τον ΕΔΕΣ, ενώ είναι και υπεύθυνος του ιστορικού αρχείου του Πανελληνίου Συνδέσμου Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης - Ναπολέων Ζέρβας από το 2012. 

Αναμφίβολα το έργο του Αθανασόπουλου δεν είναι εύκολο καθώς ο Ζέρβας υπήρξε μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα με πλούσια στρατιωτική και πολιτική δράση που κάλυψε σχεδόν μισό αιώνα. Ουσιαστικά η βιογραφία χωρίζεται σε τρία εντελώς ανισομερή μέρη. Το πρώτο αφορά την στρατιωτική σταδιοδρομία του Ζέρβα και την εμπλοκή του στα κινήματα του Μεσοπολέμου, το τρίτο την πολιτική του σταδιοδρομία μετά την απελευθέρωση και το δεύτερο που εύλογα καλύπτει τα 4/5 της βιογραφίας, την δράση του Ζέρβα στην Κατοχή ως ιδρυτής και επικεφαλής του ΕΔΕΣ.

Η περιπετειώδης σταδιοδρομία του Ζέρβα ξεκινά από τον κίνημα της Άμυνας το 1917 στο οποίο προσχώρησε με τη μονάδα του από τους πρώτους εν ενεργεία αξιωματικούς. Ευνοήθηκε από το περίφημο 10μηνο υπηρεσίας στο μέτωπο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και προήχθη σε ταγματάρχη, ενώ όταν έχασε τις εκλογές ο Βενιζέλος κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη όπου προσχώρησε στους δυναμικούς αμυνίτες υπό τον Κονδύλη. Ακολούθως στήριξε την κήρυξη της δικτατορίας του Παγκάλου, υποστήριξε ενεργά το καθεστώς του ως διοικητής του Β΄ Δημοκρατικού Τάγματος, αλλά τελικά πρωτοστάτησε με τον Ντερτιλή στην πτώση του. Μετά την άνοδο του Κονδύλη, ακολούθησε το περίφημο αιματοκύλισμα της 9ης Σεπτεμβρίου και η διάλυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων. Ο Αθανασόπουλος ανατέμνει όλα τα γεγονότα αυτά με αντικειμενικότητα και δεν διστάζει να αποδώσει ευθύνες στον Ζέρβα όπου πιστεύει ότι πρέπει να το κάνει. 

Στο δεύτερο και πλέον εκτεταμένο τμήμα της βιογραφίας, ο Αθανασόπουλος περιγράφει αναλυτικά τις σχέσεις του Ζέρβα με τον εξόριστο Πλαστήρα στη Γαλλία, τις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες ίδρυσης του ΕΔΕΣ από τον Ζέρβα λόγω των συνδέσμων του με το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής που είχαν διαβληθεί από το ΕΑΜ, αλλά και τον πρώιμο αντιβασιλισμό της οργάνωσης. Αν και απομονωμένος, ο Ζέρβας επέδειξε μεγάλα διοικητικά προσόντα, οργανώνοντας ένα αντάρτικο σε όλη την Ήπειρο και ηγούμενος της μεγαλύτερης επιτυχίας της ελληνικής εθνικής αντίστασης που ήταν η ανατίναξη της γέφυρας στον Γοργοπόταμο. Ακολούθησαν και άλλες στρατιωτικές επιτυχίες του ΕΔΕΣ εναντίον των κατακτητών, που σταδιακά οδήγησαν στη δημιουργία ενός ελεύθερου θύλακα που περιλάμβανε όλες τις ορεινές περιοχές της Ηπείρου.

Ακολούθησε ο κατοχικός εμφύλιος που εξαπολύθηκε από τον ΕΛΑΣ τον Οκτώβριο του 1943 με αποκορύφωμα την διμέτωπη μάχη της Νεράϊδας στις 30 Οκτωβρίου 1943, όταν οι δυνάμεις του Ζέρβα δέχθηκαν ταυτόχρονη διμέτωπη επίθεση από τους Γερμανούς και τον ΕΛΑΣ, αλλά κατάφεραν να διαφύγουν και να μην διαλυθούν. Ο Αθανασόπουλος περιγράφει με λεπτομέρειες τον κατοχικό εμφύλιο, τα διαδοχικά του στάδια, την τελική επιβίωση του ΕΔΕΣ που σφραγίστηκε με την συμφωνία Μυρόφυλλου - Πλάκας στις 29 Φεβρουαρίου 1944.

Στο υλικό του βιβλίου υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο για την σημαντική συνεργασία του Ζέρβα με τη ΜΑΒΗ για την απελευθέρωση της Β. Ηπείρου αλλά και την εθνική υπηρεσία που πρόσφερε με την εκκαθάριση των Τσάμιδων που είχαν συνεργαστεί με του Γερμανούς στις περιοχές τους. Επίσης υπάρχει ξεχωριστό κεφάλαιο για την πανελλαδική ανάπτυξη του ΕΔΕΣ, αλλά και για την αυτονόμηση του ΕΔΕΣ Αθηνών που στήριξε τα Τάγματα Ασφαλείας. 

Το πλέον ενδιαφέρον κεφάλαιο για εμένα προσωπικά ήταν το τελευταίο στάδιο της ζωής του Ζέρβα, καθώς η περίοδος αυτή είναι άγνωστη στις λεπτομέρειές της. Μετά τον πόλεμο, ο Ζέρβας ακολούθησε πολιτική σταδιοδρομία ιδρύοντας το Εθνικό Κόμμα Ελλάδας στηριζόμενος στα ερείσματα που είχε στην Ήπειρο, πέτυχε να εκλέξει 22 βουλευτές με πολλούς οπλαρχηγούς του ΕΔΕΣ ανάμεσά τους. Ο Ζέρβας ακολούθησε μια σαφή αντικομμουνιστική πολιτική, ενώ ανέλαβε το νευραλγικό υπουργείο δημόσια Τάξης τον Φεβρουάριο του 1947. Ο Αθανασόπουλος αναλύει την πολιτική του σταδιοδρομία, καθώς και την ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση του Ζέρβα με το συγκρότημα Λαμπράκη που οδήγησε και στην αποπομπή του από την κυβέρνηση.

Η βασική αρετή της βιογραφίας είναι ότι ο συγγραφέας δεν φοβάται τα δύσκολα ερωτήματα που αφορούν τη στρατιωτική διαγωγή του Ζέρβα όπως η περίφημη κατηγορία των εαμικών ιστορικών συγγραφέων για μυστική ανακωχή του με τους Γερμανούς. Ο Αθανασόπουλος απαντά αναλυτικά σε όλες τις κατηγορίες της εαμικής ιστοριογραφίας (Ζέρβας πράκτορας των Εγγλέζων), (Ζέρβας ο μισθοφόρος), (Ζέρβας ο συνεργάτης των Γερμανών). Αλλά εκτός αυτών, γενικά ο Αθανασόπουλος δεν ακολουθεί την πεπατημένη μιας στείρας εξυμνητικής βιογραφίας, τακτική που έχει ακολουθηθεί κατά κόρον στο παρελθόν, αλλά εντοπίζει τις αδυναμίες του χαρακτήρα του Ζέρβα, χωρίς εκπτώσεις έναντι της ιστορικής αλήθειας αλλά και της απλής λογικής. Και μόνο για αυτό, η βιογραφία θα πάρει τη θέση της ανάμεσα στις χρήσιμες πηγές της βιβλιογραφίας της περιόδου που ανήκει. Το βιβλίο είναι καλογραμμένο, η έκδοση είναι πολυτελής με μεγάλη ευανάγνωστη γραμματοσειρά για απρόσκοπτη ανάγνωση χάρις την καθοδήγηση του έμπειρου εκδότη Γιάννη Γιαννάκενα, ενώ συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό στο οποίο έχει πρόσβαση ο συγγραφέας αλλά και από άλλα ενδιαφέροντα παραρτήματα.

Συμπερασματικά, η βιογραφία του Ναπολέοντα Ζέρβα από τον Ιωάννη Αθανασόπουλο αποτελεί μια εξαιρετικά χρήσιμη πηγή για τους φιλίστωρες αναγνώστες αλλά και για όσους ασχολούνται σε βάθος με την ιστορία της Κατοχής, καθώς επιτέλους παρουσιάζει συγκεντρωτικά όλα εκείνα τα διάσπαρτα στοιχεία της βιβλιογραφίας που απαντούν στην προπαγάνδα της αριστερής ιστοριογραφίας κατά του Ζέρβα.

Από το εξώφυλλο του βιβλίου:

“[…] Σάν βιογραφία τοῦ Ναπολέοντα Ζέρβα τό βιβλίο ἑστιάζει στόν ρόλο καί τήν συμπεριφορά του καθ᾽ ὅλη τήν διάρκεια τοῦ βίου του. Ἀπό τήν καταγωγή του μέχρι τήν ἔνταξή του στό στράτευμα. Τήν συμμετοχή του στούς Βαλκανικούς πολέμους, στά γεγονότα τοῦ Ἐθνικοῦ Διχασμοῦ, στόν Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, ὅπως βεβαίως καί στά ταραγμένα χρόνια τῆς δεκαετίας τοῦ 1920. Ἡ συμμετοχή του στήν Ἐθνική Ἄμυνα Κωνσταντινουπόλεως μαζί μέ ἄλλους βενιζελικούς ἀξιωματικούς καί ἡ ἐγκατάλειψη τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ σέ καιρό πολέμου, ἀποτέλεσε μία πράξη λιποταξίας, ἀπόδειξη τοῦ πόσο καταστροφικός ἦταν γιά τά συμφέροντα τῆς χώρας ὁ διχασμός.

Ἀκολούθως, γίνεται λόγος γιά τήν ἐνεργό συμμετοχή τοῦ Ζέρβα στίς δικτατορίες τοῦ Πάγκαλου καί τοῦ Κονδύλη τήν περίοδο 1925 – 1926. Ὁ ἴδιος ἀργότερα στά Ἀπομνημονεύματά του χαρακτήρισε τίς «ἐπαναστάσεις» πού σκάρωναν κάθε τόσο ὡς «ἀστεῖες». Ὁπωσδήποτε στόχος τῶν κινημάτων αὐτῶν ἦταν ἀφ᾽ ἑνός ἡ ἀποκατάσταση τῶν βενιζελικῶν στήν ἐξουσία (ταυτοχρόνως μέ τήν ἐκδίωξη τῶν ἀντιβενιζελικῶν) καί ἀφ᾽ ἑτέρου ἡ προσωπική ἀνέλιξη τῶν πρωταγωνιστῶν -στήν περίπτωσή μας τοῦ Ζέρβα.

Οἱ προσπάθειες αὐτές τῶν βενιζελικῶν συνεχίστηκαν μέ ἀμείωτο ρυθμό τήν δεκαετία τοῦ 1930. Ἄλλωστε, ὁ Ἐθνικός Δημοκρατικός Ἑλληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ), ἱδρύθηκε τό 1937 μέσα σ᾽ ἐκεῖνο τό ἱστορικό πλαίσιο. Στόχευε στήν ἐκδίωξη τοῦ Βασιλέα καί τοῦ καθεστῶτος τοῦ Ἰωάννη Μεταξᾶ. Τήν ἐποχή εκείνη πυλώνας τῶν βενιζελικῶν ἦταν ὁ Νικόλαος Πλαστήρας, πού ὅμως βρισκόταν ἐξόριστος στή Νίκαια τῆς Γαλλίας. Ὁ Ζέρβας πρωταγωνιστεῖ στίς διεργασίες ἀνατροπῆς τοῦ Μεταξᾶ, πού ὅμως θά μείνουν χωρίς ἀποτέλεσμα λόγω τῆς ἔκρηξης τοῦ Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Ὁ ΕΔΕΣ ὅμως θά συνεχίσει τόν σκοπό του. Σάν ὀργάνωση πολιτική πού στόχευε στό νά ἀποκαταστήσει τόν βενιζελισμό στήν κρατική ἐξουσία.

Τό καλοκαίρι τοῦ 1941 ὁ Πλαστήρας θά δεχθεῖ ἀντιπροσωπεία σταλμένη ἀπό τούς Γερμανούς, ὑπό τόν Ἰωάννη Βουλπιώτη (στήν ὁποία συμμετεῖχε καί ὁ γραμματέας τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου, Νικόλαος Ροῦσσος), μέ στόχο νά δεχτεῖ νά ἀναλάβει αὐτό πού σφόδρα ἐπιθυμοῦσε, τήν ἀνάληψη τῆς πρωθυπουργίας. Ἡ κυβέρνησή του θά ἦταν φίλα προσκείμενη στόν Ἄξονα, ὅμοια τῆς ἀντίστοιχης τοῦ Πεταίν στήν Γαλλία. Σάν ἀντάλλαγμα δέν θά ὑπῆρχε κατοχή στήν Ἑλλάδα. Γιά τά γεγονότα αὐτά ἔχω κάνει μία συνοπτική ἀνάλυση σέ προγενέστερο ἔργο μου, στήν παροῦσα ἐργασία ὡστόσο ἀναλύονται περισσότερο, στό 2ο καί 3ο κεφάλαιο. Ὁ Βουλπιώτης ἐπιστρέφει στήν Ἑλλάδα καί ἐνεργεῖ πάνω σ᾽ αὐτό τό σχέδιο. Ὁ Πλαστήρας θά ἔστελνε ἔμπιστο ἄτομό του νά ὀργανώσει τά συμφωνηθέντα. Τί ἔκανε ὅμως ὁ Ζέρβας γιά ὅλα αὐτά;

Φαίνεται ὅτι ἐνημερώθηκε -ἄγνωστο σέ ποιό βαθμό- γιά τό σχέδιο Πλαστήρα – Βουλπιώτη, ἀπό τόν δεύτερο πού εἶχε λάβει τήν ἔγκριση τοῦ πρώτου νά ἐνεργεῖ ἐκ μέρους του. Μαζί μέ τόν Ζέρβα ἐνημερώθηκαν καί οἱ Γονατάς, Πάγκαλος, Σπαῆς, Σταματόπουλος, Παπαγεωργίου, Παπαθανασόπουλος, Ντερτιλής. Ἄλλοι ἦταν ἱδρυτικά μέλη τοῦ ΕΔΕΣ, ἄλλοι σημαντικοί συνεργάτες καί ἐκπρόσωποι τοῦ Πλαστήρα. Ἐπιπλέον, ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ὅτι ἡ πρώτη σύζυγος τοῦ Ζέρβα, ἡ Λουκία Ποιητίδου, ἦταν ἡ γραμματέας τοῦ Βουλπιώτη. Δέν πρέπει νά ξεχνᾶμε ὅμως, ἀνεξαρτήτως τοῦ Πλαστήρα καί τῶν ἀνθρώπων του, ὅτι ἐμπνευστής καί ἱδρυτής τοῦ ΕΔΕΣ, τόσο σάν πολιτική ὀργάνωση ὅσο καί τό κυριώτερο σάν ἀντιστασιακή ὀργάνωση, ἦταν ὁ Ναπολέων Ζέρβας. Σχετικά μέ τό δεύτερο σκέλος τοῦ ΕΔΕΣ, αὐτό δηλαδή τῆς ἀντιστασιακῆς ὀργάνωσης, ὁ Ζέρβας θά ἐξασφαλίσει τό μέλλον τοῦ Συνδέσμου ὅταν θά πείσει τόν Πυρομάγλου νά μήν δημοσιεύσει τίς ἐπιστολές τοῦ Πλαστήρα πού ἦταν κατά τοῦ ἀντάρτικου.

Ὅπως γράφει στά Ἀπομνημονεύματά του, ἄν αὐτές γίνονταν γνωστές ὁ ΕΔΕΣ, σάν ὀργάνωση ἀντιστάσεως, θά ἔπαυε νά ὑπάρχει. Καί ὁ λόγος ἦταν πώς ὁ Ζέρβας εἶχε προβάλλει σάν ἀρχηγό τοῦ Συνδέσμου τόν Πλαστήρα, δεδομένου ὅτι ὁ ἴδιος εἶχε τότε τήν φήμη τοῦ ἐντελῶς ἀναξιόπιστου προσώπου. Ὁ Πλαστήρας καί τό περιβάλλον του ἀνεχόταν τόν Ζέρβα καί τόν ἀντιμετώπιζε σάν ἕναν ἔμπειρο ὀργανωτή κινημάτων. Ὡς κίνημα ἀντιλαμβάνονταν τόν ΕΔΕΣ. Αὐτή ἦταν καί ἡ βασική αἰτία τῆς διάσπασης τῆς ὀργάνωσης τό 1943. Ὁ Ζέρβας χάλασε τά σχέδια τῶν Πλαστήρα καί Βουλπιώτη καί ὀργάνωσε τό ἀντάρτικο τοῦ ΕΔΕΣ, τήν «ἐθνική ἐπανάσταση» ὅπως ἔγραφε. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ ἡμερολογιακή καταγραφή τοῦ Ζέρβα, τήν 11η Ἰανουαρίου 1945, ὅταν συνάντησε τόν Πλαστήρα καί συζήτησαν: «Μιλήσαμε λίγο, τοῦ εἶπα κάναμε χρήσι τοῦ ὀνόματός του, μοῦ ἀπάντησεν ὅτι διά πολιτικόν ἀγώνα καλῶς, ἀντάρτικος νομίζει ἔβλαψε». Αὐτό δέν τοῦ τό συγχώρησαν ποτέ καί ὁδήγησαν στήν διάσπαση τόν Σύνδεσμο. Ὁ Ζέρβας τό ἀντελήφθη αὐτό ὅταν, τόν Ἰανουάριο τοῦ 1943, ἔφθασε στό βουνό ἀπεσταλμένος τῆς ὁμάδας τοῦ Πλαστήρα, ὁ Ἀπόστολος Παπαγεωργίου καί ζήτησε ἀπό τόν στρατηγό νά σταματήσει τό ἀντάρτικο. Τότε ὁ Ζέρβας, ὅπως γράφει, σκέφτηκε νά ἀπαλλαγεῖ ὁριστικά ἀπό τήν πολιτική ὀργάνωση τῆς Ἀθήνας ἀλλά δέν τό ἔπραξε. Τήν ἀπόφασή του αὐτή χαρακτήρισε ὁ ἴδιος σάν «μοιραῖο σφάλμα». Γιά ὅλα αὐτά γίνονται λεπτομερεῖς ἀναφορές στά οἰκεῖα κεφάλαια, ὥστε νά ἑρμηνευθεῖ τό φαινόμενο τοῦ ΕΔΕΣ.

Ἐπιπλέον, δέν ὑπῆρχε μία περισσότερο ἀναλυτική βιογραφία γιά τίς μάχες τοῦ ΕΔΕΣ μέ τούς κατακτητές καί τόν ΕΛΑΣ καί τόν ρόλο πού διαδραμάτισε ὁ ἀρχηγός του. Ποιά ἦταν ἡ σχέση του μέ τούς Ἰταλούς, τούς Γερμανούς καί τούς τσάμηδες; Στό βιβλίο δίνεται μία εἰκόνα γιά τίς ἐμπόλεμες σχέσεις πέρα ἀπό τά σαμποτάζ τοῦ Γοργοποτάμου, τῆς Animals καί τῆς Κιβωτοῦ τοῦ Νῶε. Ἐπιπλέον εἶναι γνωστές οἱ κατηγορίες πού ἔχουν εἰπωθεῖ κατά καιρούς γιά τήν «συνεργατική στάση» τοῦ Ζέρβα μέ τούς Γερμανούς. Παραθέτοντας στοιχεῖα ἀπό ἀρκετές πηγές γίνεται προσπάθεια νά ἑρμηνευθοῦν τά γεγονότα πέρα ἀπό προπαγάνδες καί πολιτικές σκοπιμότητες, ἀκόμα περισσότερο ἀπό ἰδεοληψίες. Σχετικά μέ τό θέμα αὐτό εἶχα τεκμηριώσει κάποιες ἑρμηνεῖες σέ ἀντίστοιχα κεφάλαια ἄλλων ἐργασιῶν μου. Στό κεφάλαιο τοῦ παρόντος πονήματος τά στοιχεῖα αὐτά παρατίθενται αὐτούσια ἀλλά κατά πολύ συμπληρωμένα καί τεκμηριωμένα, σέ σημεῖο νά παρουσιάζεται ἡ ὅλη δράση τοῦ ΕΔΕΣ καί τοῦ Ζέρβα κατά τῶν δυνάμεων κατοχῆς ἀπό τήν ἵδρυση τῆς ὀργάνωσης καί ἀκόμη περισσότερο ἀπό τήν ἔξοδο τοῦ Ζέρβα στό βουνό. 

Ἐπιπλέον ἑρμηνεύεται καί τό ὀλιγόμηνο διάστημα «οὐδετερότητας» τοῦ Ζέρβα στίς ἀρχές τοῦ 1944 ἔναντι τοῦ γερμανικοῦ στρατοῦ κατοχῆς. Γενικότερα, τά κεφάλαια τοῦ βιβλίου πού ἀναφέρονται στήν περίοδο 1941-1945 θά μποροῦσα νά πῶ ὅτι συμπληρώνουν τήν ἐργασία μου «Ναπολέων Ζέρβας καί τό ἔπος τῆς Ἐθνικῆς Ἀντιστάσεως τοῦ ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ», (Πελασγός, 2015). […]”