Ο ΕΛΑΣ και ο εμφύλιος στην Κατοχή

 

του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου

ιστορικού

Προπαγανδιστική αφίσα του ΕΛΑΣ

Το ζήτημα κατάληψης της εξουσίας ήταν από την πρώτη στιγμή προτεραιότητα για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, ήδη από την ίδρυσή του. Στο ιδρυτικό του ΕΑΜ δεν είναι τυχαίο πως ο τρίτος όρος έκανε λόγο για υποστήριξη των δικαιωμάτων του λαού και προστασία του από κάθε «αντιδραστική απόπειραν, ήτις θα τείνη να επιβάλη εις τον λαόν λύσεις αντιθέτους προς τας επιθυμίας του και η εκμηδένισις δι’ όλων των μέσων του ΕΑΜ και των οργάνων που το αποτελούν».

Το ΕΑΜ, μιλώντας εξ ονόματος του ελληνικού λαού, με δική του πρωτοβουλία, εξ αρχής αναφερόταν στις προθέσεις του, ασχέτως αν τότε δεν το αντιλήφθηκαν όλοι εγκαίρως. Η μονοπώληση της αντίστασης ήταν αυτοσκοπός, καθώς το ΚΚΕ αποσκοπούσε, από την πρώτη στιγμή, σε κατάληψη της πολιτικής εξουσίας μετά την φυγή των κατακτητών. Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας έγινε από «σύμπτωση» συμφερόντων, όπως αναφέρει επί λέξη η 8η Ολομέλεια του ΚΚΕ τον Ιανουάριο του 1942. Πρωταρχικός σκοπός κάθε κομμουνιστή μετά τον Ιούνιο του 1941, καθότι πριν ναζί και σοβιετικοί ήταν σύμμαχοι, ήταν η υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης από «τη ληστρική φασιστική επιδρομή». Και καταλήγει στην ουσία: «Το γεγονός ότι η χώρα μας βρίσκεται υποδουλωμένη και λεηλατείται από το ληστρικό φασιστικό άξονα κάνει ολοφάνερη τη σύμπτωση και ταυτότητα του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού με το γενικό εθνικο-απελευθερωτικό και προοδευτικό αγώνα της Σοβιετικής Ένωσης και αυτό δημιουργεί απεριόριστες δυνατότητες ενός πανελλαδικού συναγερμού και αγώνα για τη συντριβή των κατακτητών-ληστών μέσα στον τόπο μας».

Όπως ανέφερε ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ στην Κατοχή Γιώργης Σιάντος, ο άμεσος σκοπός του ΚΚΕ, δηλαδή η εκδίωξη των κατακτητών, θα οδηγούσε στην πραγμάτωση των «τελικών στρατηγικών σχεδίων» του Κόμματος, που δεν ήταν άλλος από την υφαρπαγή της πολιτικής εξουσίας (Δέκα χρόνια Αγώνα, 1935-1945, Κεντρική Επιτροπή ΚΚΕ). Το σχέδιο αυτό βέβαια δεν θα γινόταν με ειρηνικά μέσα.

Τον Δεκέμβριο του 1942, το ΚΚΕ και οι οργανώσεις του έχουν πεισθεί πως οι νίκες του Κόκκινου Στρατού την ίδια εποχή κατά των Γερμανών θα φέρουν σύντομα τη λήξη της κατοχής στην Ελλάδα, μέσω της απόβασης τμημάτων των συμμαχικών δυνάμεων. Δεν  είναι τυχαίο ότι τον ίδιο μήνα αποφασίζεται σε σύσκεψη του κόμματος στο Κουκάκι, που ονομάστηκε Β’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ, η μονοπώληση του αγώνα αντιστάσεως από τον ΕΛΑΣ. Όποιος ήθελε να πολεμήσει τον κοινό εχθρό έπρεπε να το κάνει εντασσόμενος στον ΕΛΑΣ, ειδάλλως θα είχε τρεις επιλογές: τον θάνατο, την αυτοδιάλυση ή να καταφύγει στους Γερμανούς και να γίνει όργανό τους. Η μονοπώληση αυτή θα έφερνε άμεσα, με τη λήξη της κατοχής, το ΚΚΕ στην εξουσία. Στην ίδια Συνδιάσκεψη, αποφασίσθηκε πως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν υπήρχε πιθανότητα για γίνει όργανο των μακροπρόθεσμων σκοπών των Άγγλων. Πάνω σ’ αυτό το σκεπτικό, οι διαταγές των συμμάχων Άγγλων για διενέργεια επιθέσεων και σαμποτάζ αντιμετωπίσθηκαν από την ηγεσία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ως αναγκαίες παραχωρήσεις στους Βρετανούς, με αντάλλαγμα την αναγνώρισή του ΕΛΑΣ ως συμμαχικού στρατού και την βρετανική ενίσχυση βεβαίως σε οπλισμό, πυρομαχικά και βρετανικές χρυσές λίρες. Όπως έγραψε σε σχετική έκθεσή του ο πολιτικός σύμβουλος του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ, Ανδρέας Τζήμας οι επιθέσεις κατά των Γερμανών που ζητούσαν οι σύμμαχοι αντιμετωπίστηκαν από τους ίδιους ως «χαμάλικη δουλειά»!

Η εφαρμογή της απόφασης της Β’ Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ ξεκίνησε λίγες μέρες μετά, στα τέλη Δεκεμβρίου του 1942, με την οργανωμένη προσπάθεια για αιφνιδιασμό του Ζέρβα και της οργάνωσής του. Όπως έγραψε σε αναμνήσεις του ο Νικηφόρος του ΕΛΑΣ, ο Βελουχιώτης σε μυστική σύσκεψη των σκληροπυρηνικών στελεχών αποφάσισε, κατόπιν εντολών του ΚΚΕ, να συλλάβει και να δολοφονήσει τον Ζέρβα. Τετρακόσιοι αντάρτες του ΕΛΑΣ εξόρμησαν στα λημέρια του ΕΔΕΣ με σκοπό να πραγματοποιήσουν το σχέδιο. Όπως αποκάλυψε ο Νίκος Χατζής, από τους μαχητές του Γοργοποτάμου αρχικά ενταγμένος στον ΕΛΑΣ, το Κόμμα είχε πλαστογραφήσει έγγραφα που «αποδείκνυαν» πως ο Ζέρβας ήταν συνεργάτης των Ιταλών. Με αυτά θα τον ανάγκαζαν είτε να δεχθεί να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ και να σβηστεί το δήθεν ένοχο παρελθόν του είτε θα τον οδηγούσαν σε «Λαϊκό δικαστήριο» και σε βέβαιο θάνατο.

Για το σχέδιο αυτό, εγκατέλειψαν κρυφά τον ΕΛΑΣ ο Χατζής, ο Κωστορίζος με τις ομάδες τους και θέλησαν να στραφούν προς τον Ζέρβα αλλά τελικά εντάχθηκαν στον ΕΣΑΠ του Ταγματάρχη Κωστόπουλου. Με την διάλυση του ΕΣΑΠ από τον ΕΛΑΣ αργότερα, ο Χατζής κατόρθωσε να διαφύγει και να φτάσει στον Ζέρβα, που του διηγήθηκε την ιστορία αλλά ο Κωστορίζος συνελήφθη και εκτελέστηκε σαν προδότης του ΕΛΑΣ.

Ο Ζέρβας δεν έπεσε στη φάκα και τα σχέδια του ΚΚΕ αχρηστεύθηκαν. Τότε ο Βελουχιώτης για να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα υποστήριξε πως έφτασε για να διαπραγματευθεί με τον Ζέρβα την ένωση των δύο οργανώσεων. Οι συζητήσεις κατέληξαν στη σύνταξη ενός πρακτικού, το οποίο για να τεθεί σε ισχύ θα έπρεπε να εγκριθεί από τις Κεντρικές Επιτροπές των δύο οργανώσεων στην Αθήνα. Όπως ήταν αναμενόμενο αυτό δεν συνέβη ποτέ.

Ο ΕΛΑΣ όμως δεν σταμάτησε το σχέδιο του. Η μονοπώληση της αντίστασης συνεχίστηκε κανονικά και με θετικά αποτελέσματα. Τον Μάρτιο του 1943 ο ΕΛΑΣ αφοπλίζει με δόλο τον ΕΣΑΠ του Κωστόπουλου, αφού αρχικά είχε στείλει αντιπροσωπεία με στόχο τη συνεργασία. Ο Σαράφης, που ανήκε τότε στον ΕΣΑΠ παρά τους εξευτελισμούς που υπέστη, δέχθηκε να γίνει στρατιωτικός αρχηγός του ΕΛΑΣ, μια θέση που ουσιαστικά δεν είχε καμία ισχύ. Ο κατοχικός εμφύλιος ουσιαστικά κηρύχθηκε τότε.

Τον Μάιο του ’43, ο ΕΛΑΣ προβαίνει στη πρώτη διάλυση του 5/42 ΣΕ του Δημητρίου Ψαρρού, πάλι με δόλο αφού πάλι έστειλε αντιπροσωπεία που ζητούσε συνεργασία. Την ίδια περίοδο, αφόπλιζε δυνάμεις του ΕΔΕΣ στο Θέρμο και εκτελούσε τον αγωνιστή Αριστοτέλη Τσιτσέλη. Μετά, από αντιδράσεις της Βρετανικής Αποστολής και του λαού, ο ΕΛΑΣ επέστρεψε την επιστροφή του οπλισμού των παραπάνω οργανώσεων. Αλλά τον Ιούλιο τις αφόπλισε ξανά με διάφορες δικαιολογίες για δεύτερη φορά.

Παράλληλα, τον Απρίλιο του ‘43 στη Μακεδονία ο ΕΛΑΣ συλλαμβάνει και εκτελεί τους αξιωματικούς της ΠΑΟ Ταγματάρχη Πόρτη και Υπολοχαγό Μπουλογιάννη, ήρωες της μάχης του Φαρδύκαμπου κατά των Ιταλών τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς. Παρά την υπογραφή συμφωνητικού συνεργασίας με την ΠΑΟ και την Βρετανική Αποστολή τον Αύγουστο, ο ΕΛΑΣ θα εξαπολύσει νέα επίθεση τον Οκτώβριο με την ψευδή δικαιολογία πως η ΠΑΟ συνεργάζεται με τους κατακτητές. Είναι η εποχή που ο κατοχικός εμφύλιος πόλεμος γενικεύεται και ο ΕΛΑΣ επιτίθεται κατά πάντων επειδή οι τελευταίοι «συνεργάζονται με τους Γερμανούς»! Η δε ΠΑΟ συνεργαζόταν τόσο με τους Γερμανούς, ώστε όταν τον Ιανουάριο του 1944 εξέδωσε διαταγή διάλυσης προς τα τμήματά της κάλεσε τις διαθέσιμες δυνάμεις της να στραφούν προς ένταξη στον ΕΔΕΣ ή στις δυνάμεις του Τσαούς Αντών στην Ανατολική Μακεδονία. Προειδοποίησε πως «όποιος πάρει γερμανικό όπλο, έστω και για την αυτοάμυνά του, θα είναι εχθρός της ΠΑΟ».

Από τον Αύγουστο του 1943 στράφηκε προς τις οργανώσεις αντίστασης στην Πελοπόννησο. Επιθέσεις κατά του Ελληνικού Στρατού (ΕΣ) και των Εθνικών Ομάδων Αντίστασης (ΕΟΑ). Ίδια ακριβώς πολιτική. Επιθέσεις, υπογραφή συμφωνητικού συνεργασίας και λίγο αργότερα νέα επίθεση ολοκληρωτικής διάλυσης επειδή οι οργανώσεις αυτές ήταν «προδοτικές». Έτσι, τον Οκτώβριο του 1943 οι δυνάμεις του ΕΣ και των ΕΟΑ σαρώθηκαν και εκμηδενίστηκαν.

Η μεγαλύτερη και περισσότερο έντονη επίθεση του κατοχικού εμφυλίου, ωστόσο, έγινε κατά των Εθνικών Ομάδων του Ζέρβα τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς. Ο Ζέρβας και ο ΕΔΕΣ θεωρούνταν από το ΚΚΕ ως ο υπ’ αριθμόν ένα εχθρός στην κατεχόμενη Ελλάδα που έπρεπε να εξουδετερωθεί. Η δικαιολογία και αυτής της επίθεσης ήταν πως ο Ζέρβας συνεργαζόταν με τον εχθρό. Κάτι τέτοιο, παρά την προπαγάνδα ετών που εξακολουθεί μέχρι σήμερα, δεν ίσχυε (βλέπε αναλυτικά Ιωάννης Β. Αθανασόπουλος, Στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας, ιστορική βιογραφία (1891-1957), εκδόσεις Πελασγός, Αθήνα 2020). Απλώς ήταν η εύκολη και πειστική δικαιολογία της εαμικής προπαγάνδας.

Πως όμως το ΚΚΕ-ΕΑΜ-ΕΛΑΣ οδηγήθηκε στην συστηματική εξαπόλυση του κατοχικού εμφυλίου; Ήταν προσχεδιασμένη ή όχι; Σε πρώτη φάση είδαμε την αρχική απόφαση της Β’ Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του κόμματος τον Δεκέμβριο του ’42. Επιπλέον, στις αρχές Αυγούστου του 1943 το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ αποφασίζει τη σύνταξη στρατιωτικού σχεδίου κατάληψης της πρωτεύουσας. Στόχος ήταν η κατάληψη του τριγώνου Μακρυγιάννη-Φιλοπάππου-Ακρόπολη. Το σχέδιο του Ταγματάρχη του ΕΛΑΣ, Θόδωρου Μακρίδη παραδίδεται τον Σεπτέμβριο. Την ίδια στιγμή στην πρωτεύουσα αρχίζουν οι δολοφονίες της ΟΠΛΑ και τα στελέχη της ΕΠΟΝ δεν κρύβουν πως το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στοχεύει στην κατάληψη της εξουσίας. Επικρατεί το φθινόπωρο του ’43 λανθασμένα η εντύπωση πως οι Γερμανοί ετοιμάζονται για αποχώρηση. Ο ΕΛΑΣ και οι λοιπές οργανώσεις του κόμματος θα φουντώσουν την προσπάθεια να βγάλουν από τη μέση κάθε εμπόδιο. Στην Αθήνα, παράλληλα με τον αγώνα στα βουνά, ο ΕΛΑΣ, ΟΠΛΑ και η ΕΠΟΝ θα εξαπολύσουν επιθέσεις κατά των λοιπών οργανώσεων. Αποκορύφωμα των εμφύλιων συγκρούσεων και της εαμικής βίας θα αποτελέσει η εν ψυχρώ δολοφονία του Κίτσου Μαλτέζου την 1η Φεβρουαρίου 1944.

Τέλη Σεπτεμβρίου του 1943, το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ συνεδριάζει και αποφασίζει την κορύφωση του κατοχικού εμφυλίου στα βουνά. Ο Σιάντος θα ξεκινήσει για το βουνό την 1η Οκτωβρίου για να δώσει το στίγμα της πολιτικής γραμμής. Στο στόχαστρο μπαίνει πρωτίστως ο Ζέρβας. Υπερζηλωτής πραγμάτωσης της απόφασης είναι, ολοψύχως, ο Άρης Βελουχιώτης. Οι διαταγές του ιδίου καθώς και του Σαράφη όλη την περίοδο Οκτωβρίου-Νοεμβρίου αφορούν αποκλειστικά τη διάλυση του ΕΔΕΣ. Καλούσαν τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ να αφήνουν στο απυρόβλητο τους Γερμανούς, καθότι εχθρός ήταν ο Ζέρβας! Οι Γερμανοί, σύμφωνα με δικό τους σχέδιο, θέριζαν ανεξαιρέτως τον ΕΔΕΣ και τον ΕΛΑΣ ανά την ελληνική επικράτεια και εκμεταλλεύονταν τον κατοχικό εμφύλιο. Στην Ήπειρο, όμως, ο ΕΛΑΣ απέφευγε τους Γερμανούς και συνεχώς ο Βελουχιώτης καλούσε τα τμήματά του να χτυπούν τον Ζέρβα.

Η αποχώρηση των Γερμανών δεν συνέβη ποτέ και το σχέδιο του ΕΛΑΣ αποκαλύφθηκε. Τον Ιανουάριο του 1944 και ενώ οι εκατέρωθεν επιθέσεις συνεχίζονταν ζήτησε ο ΕΛΑΣ συζητήσεις ειρήνευσης με τον ΕΔΕΣ κατόπιν επεμβάσεως των Βρετανών. Η συμφωνία Μυροφύλλου-Πλάκας υπεγράφη στα τέλη Φεβρουαρίου ’44 και υποτίθεται πως τερμάτιζε τον κατοχικό εμφύλιο. Παρόλα αυτά, σποραδικά μέχρι την απελευθέρωση υπήρξαν μερικές συγκρούσεις μεταξύ των δύο οργανώσεων. Τον Δεκέμβριο του 1944 συνεχίστηκαν στην Ήπειρο με τελική επικράτηση του ΕΛΑΣ, που του στέρησε όμως την Αθήνα.

Τον Απρίλιο του 1944, ο ΕΛΑΣ επιτίθεται για τρίτη και τελευταία φορά κατά του 5/42 και δολοφονεί εν ψυχρώ τον Συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό. Ο Βελουχιώτης θα αναλάβει την ευθύνη της επίθεσης δικαιολογώντας, στην επίσημη έκθεση του, την ενέργειά του λέγοντας πως ο Ψαρρός ήταν «εθνοπροδότης που συνεννοούνταν με τους Γερμανούς». Επιθέσεις αρχές του ’44 έγιναν και κατά των δυνάμεων του Τσαούς Αντών στην Ανατολική Μακεδονία αλλά οι δυνάμεις του άντεξαν και μαζί με αυτές του Ναπολέοντα Ζέρβα αποτέλεσαν τις μοναδικές σ’ όλη τη χώρα που δεν αφανίστηκαν από τον ΕΛΑΣ.

Πηγές:

Γρηγόρης Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, τόμοι 2, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.

Πέτρος Μακρής-Στάικος, Ο Άγγλος πρόξενος, ο υποπλοίαρχος Noel C. Ress και οι Βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, Ελλάδα-Μέση Ανατολή (1939-1944), Ωκεανίδα, Αθήνα 2011.

Ιωάννης Β. Αθανασόπουλος, Κατοχικός εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα 1943-1944. Η πρώτη προσπάθεια του ΚΚΕ για υφαρπαγή της εξουσίας, Πελασγός, Αθήνα 2020 [β’ έκδοση].

Πέτρος Μακρής-Στάικος, Κίτσος Μαλτέζος, ο αγαπημένος των Θεών, Εστία, Αθήνα 2019 [β’ έκδοση αναθεωρημένη].

Ιωάννης Β. Αθανασόπουλος, Στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας, ιστορική βιογραφία (1891-1957), Πελασγός, Αθήνα 2020.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην "Ελεύθερη Ώρα", στις 30.10.2021.